Εν τη γεννήση την Παρθενία εφύλαξας, εν την Κοιμήση σου το κόσμο ού κατέλειπες Θεοτόκε...

        Ο ΚΛΗΔΟΝΑΣ
 24 Ιούνη σήμερα του Αγ.Ιωάννου του Ριζικάρη ή Κλήδονα.Τί είναι όμως ο κλήδονας;

            Σε όλους τους ανθρώπους είναι κοινή η επιθυμία να ξέρουν τι μπορεί να τους συμβεί στο μέλλον. Οι άνθρωποι ακόμη σήμερα εξακολουθούν να πιστεύουν στην αστρολογία και τα ωροσκόπια, στους μάντηδες και τους προφήτες. Οι αρχαίοι λαοί δεν έκαναν τίποτε στη ζωή τους αν δεν συμβουλεύονταν πρώτα τους ιερείς, τους μάντεις και τα μαντεία.

Ο λαός μας σήμερα πιστεύει πως ο Αϊ – Γιάννης φέρνει τύχες. Ο άγιος φανερώνει το ριζικό του ανθρώπου και για αυτό τον είπαν Ριζικάρη και Κλήδονα. Ο κλήδονας είναι ένα πανάρχαιο λατρευτικό έθιμο, ένα είδος μαντείας με ομαδικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα, που τελείται στις 24 Ιουνίου, προς τιμήν του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, ημέρα που η εκκλησία μας γιορτάζει το Γενέσιον του αγίου.            

Η λέξη κλήδονας είναι ίδια με την αρχαία λέξη «κλήδονα», τη φωνή δηλαδή που τυχόν άκουγε ξαφνικά κάποιος κι από εκείνο το διοσημείο φανταζόταν πως οι θεοί του έστελναν κάποιο μήνυμα – μάντευμα που προσπαθούσε να το εξηγήσει. Έτσι ο σημερινός Κλήδονας είναι καθαρά κληρομαντεία.            

 Η γιορτή αυτή συνδέεται με τη λαϊκή πίστη και λατρεία και έχει την προέλευσή της στο θερινό ηλιοστάσιο. Το γύρισμα αυτό του χρόνου οι αρχέγονοι λαοί το θεωρούσαν σημαντικό πάντα και επικίνδυνο για τη ζωή τους. Έτσι ζητούσαν να προφυλαχτούν από αυτό με μαγικούς τρόπους, να το κάνουν ακίνδυνο και με την ευκαιρία αυτή να γνωρίσουν την τύχη τους. Ο Κλήδονας είναι γνωστότατη λαϊκή γιορτή σε ολόκληρη την Ελλάδα αλλά και σε όλη τη Θράκη, όπου η τέλεσή του παρουσιάζει αξιόλογες παραλλαγές. Στις 23 Ιουνίου, λοιπόν, το βράδυ στα τρίστρατα των δρόμων, σε κάθε γειτονιά ανάβουν φωτιές, οι γνωστές φωτιές του Αϊ – Γιάννη. Συναγωνίζονται μάλιστα για το ποια γειτονιά θα παρουσιάσει την καλύτερη και μεγαλύτερη φωτιά, φροντίζοντας για αυτό από πριν, ώστε να υπάρχουν συγκεντρωμένα ξύλα και κληματσίδες. Η φωτιά εξαγνίζει και διώχνει το κακό και χαράσσει με την πύρινη φλόγα της μια καινούρια αρχή. Συνδυάζεται βέβαια και με την ελληνική αρχοντιά, αφού οι νέοι πηδώντας τη φωτιά προβάλλουν την παλικαριά τους.                       

Οι φωτιές τ’ Αϊ – Γιάννη ονομάζονται κατά τόπους αναφωτάριες, λαμπράτσες, φουνταριές και μπουμπούνες. Πρώτα τις πηδούν φυσικά οι πιο τολμηροί μέχρι να κατακαθίσει η φλόγα και ακολουθούν οι υπόλοιποι. Μέσα στη φωτιά ρίχνουν παλαιά σύνεργα της αγροτικής ζωής αλλά και Μαγιάτικα στεφάνια, που ήταν κρεμασμένα στις πόρτες των σπιτιών από το Μάη. Κάποιοι κρατούν μια πέτρα και την ώρα που πηδούν πάνω από τη φωτιά, την πετούν πίσω, πάνω από το κεφάλι τους λέγοντας: «ας φύγουν όλα τα κακά» ή «σίδερο η μέση μου, πέτρα το κεφάλι μου». Πηδούσαν τη φωτιά τρεις φορές, μια που ο αριθμός τρία είναι συμβολικός και άμεσα συνδεδεμένος με την παράδοση και τη θρησκεία μας. Με το τέλος της φωτιάς, παραμονή πάντα του Αϊ – Γιάννη, αρχίζει η προετοιμασία του Κλήδονα.            

Μια κοπέλα, που πρέπει απαραίτητα να έχει ζωντανούς τους γονιούς της, θα πάει να πάρει θαλάσσιο νερό σε «κακκάβι» και πρέπει να είναι «αμίλητο νερό». Δηλαδή θα το φέρει κρυφά και δεν θα μιλήσει σε κανένα σε όλο το δρόμο που θα κάνει έως ότου το αποθέσει στο ορισμένο σπίτι. Εκεί τα νέα κορίτσια και αγόρια θα ρίξουν το «ριζικάρι» τους (δαχτυλίδι, χάντρα, παραμάνα, σκουλαρίκι, κουμπί, κ.τ.λ.). Θα σκεπάσουν έπειτα το δοχείο με κόκκινο μαντήλι και θα το αφήσουν εκτεθειμένο στο ύπαιθρο όλο το βράδυ «για να το δγει τ’ αστρο», να αστριστεί, για να αποκτήσει μαντικές ικανότητες και να πει τα μελλούμενα.            

Το πρωί ανήμερα του Αϊ – Γιαννιού συγκεντρώνονται για να ανοίξουν τον Κλήδονα. Το κορίτσι που θα τον ανοίξει ονομάζεται «ριζικάρα» και θα πρέπει να είναι ανύπαντρο, πρωτότοκο και να ζουν οι γονείς του. Σκεπάζεται λοιπόν η ριζικάρα με το κόκκινο πανί που κάλυπτε το αμίλητο νερό και ανακατεύει με το δεξί χέρι τα αντικείμενα μέσα στο δοχείο. Ο Κλήδονας έτσι θα ανοίξει τα χαρούμενα με ένα τραγούδι:Ανοίξατε τον Κλήδονα με του Αϊ – Γιαννιού τη χάρη.Σήμερα φανερώνονται οι καλορριζικάροι.           

Στη συνέχεια, το κορίτσι βλέποντας τα αντικείμενα που βγάζει έξω από το αμίλητο νερό ένα – ένα, λέει και το σχετικό στιχάκι, που συνήθως είναι σκωπτικό, χιουμοριστικό, ειρωνικό και αναφέρεται στον έρωτα, στην αγάπη, στο γάμο, τη ζωή, το θάνατο, τον πλούτο, τη φτώχεια, τη δυστυχία ή την ευτυχία. Έδιναν βέβαια μεγάλη σημασία στο πρώτο αντικείμενο που θα έβγαινε από το αμίλητο νερό, γιατί πίστευαν πως ο κάτοχος του είναι τυχερός και θα αρραβωνιαζόταν μέσα στο χρόνο.            

Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε μερικά στιχάκια που ακούγονταν:Πρώτης της καλότυχηςΚαλά θα πάνε ούλαΓαμπρός πάει γυρεύοντας Λεβέντης με σακούλα. Καρδιά μου ήσουν λεύτερη Ποιος σου ‘πε να ‘γαπήσειςΕκεί που ‘σουν βασίλισσαΣκλάβα να καταντήσεις. Ούλοι στραβή σε λένε πιαΜα εσύ αλληθωρίζειςΤο βόδι απ’ το γάιδαροΔεν το ξεχωρίζεις.Κάθε λεπτό στον ύπνο μουΣε σκέφτομαι μικρή μουΚαι έτσι μου κάνεις όμορφη Την ψεύτικη ζωή μου.  Σα φουρτουνιάσει η θάλασσαΚαι βγούνε τα χταπόδιαΤότε και εσύ θα παντρευτείςΜε τα στραβά σου πόδια. Η μάνα σου έχει κεφαλή Παλιά και σκουριασμένηΜην την ακούς γιατί θα βγειςΜεσ’ στη ζωή χαμένη.   Σ’ άλλη καμιά δε μοιάζουνεΤα μάτια τα δικά σουΚαι θέλω να τ’ αρνηθώΜα με τραβούν κοντά σου. Σα μάθει ο σκύλος γράμματα Κι η γάτα να διαβάζειΤότε και συ θα παντρευτείςΝα κάνει ο κόσμος χάζι.            

Το αμίλητο νερό μιλάει λοιπόν και λέει το ριζικό, την τύχη του καθενός μέσα από τα στιχάκια. Την ημέρα αυτή, οι κοπέλες συνήθως το μεσημέρι πηγαίνουν στο πηγάδι. Καλύπτουν το κεφάλι με μια πετσέτα και τοποθετούν ένα καθρέφτη σε τέτοια θέση, ώστε να βλέπει το βυθό του πηγαδιού και κοιτάζοντας σε αυτόν αναγνωρίζουν το πρόσωπο εκείνου που θα γίνει το ταίρι τους στη ζωή.           

Επίσης τη βραδιά αυτή κι αφού έχουν βγει προηγουμένως όλα τα αντικείμενα από το αμίλητο νερό, οι κοπέλες γεμίζουν το στόμα τους με το νερό του Κλήδονα και προχωρούν στις γειτονιές. Το πρώτο όνομα που θα ακούσουν λέγεται ότι είναι αυτός που θα παντρευτούν.            

Στο Βασιλικό, 40 χιλιόμετρα στα νότια της Σωζούπολης, ο Κλήδονας ήταν πολύ πειραχτικός. Μια ιδιομορφία του Κλήδονα του Βασιλικού ήταν πως όταν τελείωνε η τελετή, τέσσερα κοριτσάκια κρατώντας από μια ανθοδέσμη μολόχες κι από ένα ραβδί, που στην κορυφή του έδεναν ένα άσπρο σεντόνι, σχημάτιζαν μια ομπρέλα. Κάτω από την ομπρέλα βρισκόταν ένα άλλο κοριτσάκι που κρατούσε τον Κλήδονα. Έτσι πήγαιναν στα σπίτια του χωριού και τα ράντιζαν ενώ έλεγαν ένα δύο στιχάκια «για το καλό» και έπαιρναν φιλοδωρήματα. παρόμοια εκδήλωση με τα τέσσερα κοριτσάκια γινόταν και στην Αγαθούπολη όπου τον Κλήδονα τον έλεγαν Καλόχρονο.            

Στη Στενήμαχο, τον Κλήδονα τον έλεγαν Καληνύτσα. Τα κορίτσια διάλεξαν κάποια από τις πιο μικρούλες κοπελιές και τις έντυναν σαν νύφη. Ενώ την περιέφεραν στην εξοχή την τραγουδούσαν:Καληνύτσα στολισμένη δώδεκα χρονώ,δώδεκα χρονώ την πήρεν ο γιανίτσαρος, να την μάθει το τοξάρι και τον πόλεμο.            

Συνήθιζαν την πομπή αυτή των κοριτσιών να τη συνοδεύουν δύο νέοι, στενοί συγγενείς τους και να παίζουν το ρόλο του φύλακα. Αφού η συνοδεία με τα κορίτσια επέστρεφε με χορούς και τραγούδια από την εξοχή, η Καληνύτσα θα έβγαζε στο σπίτι της τα ριζικάρια από το δοχείο ύστερα από την εκφώνηση των μαντικών διστίχων.           

Λέγεται ότι το έθιμο αυτό προήλθε από τα χρόνια του γιανιτσαρισμού, όταν κάποιος Γενίτσαρος έκλεψε μια Ρωμιοπούλα, άγνωστο αν ήταν με τη θέλησή της ή όχι. Το όνομά της βγήκε Καληνύτσα κατά συγκοπή προφανώς του φι: Καλή – νυφίτσα = Καληνύτσα. Αλλού αναφέρεται ως Καλλινίτσα και ετυμολογικά το όνομά της προέρχεται από το Καλή – Ανίτσα. Η ηρωίδα αυτή ήταν ένα αγριοκόριτσο, που αντί να ασχολείται με κοριτσίστικες δουλειές, πήγαινε να μάθει την τέχνη του πολέμου σε έναν καλό χειριστή του τόξου, τον Γιάννο τον Γιαννίτσαρο. Ο Γιάννος εκτός από τα πολεμικά, καταγινόταν με την αστρολογία και τη μαντική.            

Καληνύτσα την έλεγαν και στην Αδριανούπολη. Εδώ τρεις γυναίκες πρωτοστέφανες στολίζουν ένα κοριτσάκι 8 – 10 χρόνων, που πρέπει να έχει ζωντανούς τους γονιούς του. Του βάζουν στο κεφάλι στεφάνι από λουλούδια και βασιλικό. Τραγουδώντας το τραγούδι του Κλήδονα θα περιέλθουν όλα τα πηγάδια της γειτονιάς και αφού αντλήσουν από αυτά νερό, το ρίχνουν σε ένα «μπακιρτσάκι», που η Καληνύτσα θα το χύσει με το πόδι της τρεις φορές.            

Μόλις γυρίσουν στο σπίτι όπου θα γίνει η τελετή, θα ρίξουν στο δοχείο με το νερό τα σημάδια τους η καθεμία κοπελίτσα. Θα σκεπάσουν το δοχείο με πετσέτα και οι τρεις γυναίκες αφού θα πάρουν μια κλειδωνιά, θα σηκώσουν το μπακίρι και θα το δώσουν στα κορίτσια. Εκείνα στον κήπο θα κλειδώσουν την κλειδωνιά. Τότε η μία γυναίκα θα ρωτήσει τις άλλες:-          Τι  κλειδώνετε;-         

Τις τύχες των κοριτσιών, θα απαντήσουν εκείνες Αυτά θα τα πούνε τρεις φορές και έπειτα θα τα αφήσουν. Την άλλη ημέρα, πριν ανατείλει καλά καλά ο ήλιος, θα μαζευτούν πάλι, θα πάρουν το μπακίρι και θα λένε:-          Τι ξεκλειδώνετε;-          Ξεκλειδώνουμε τις τύχες των κοριτσιών, θα απαντήσουν οι άλλες. Ύστερα θα πάρει στα χέρια της η Καληνύτσα το δοχείο και θα βγάζει το ένα σημάδι μετά το άλλο, ενώ θα λέει και ένα δίστιχο. Το πρώτο θα ανήκει σε αυτήν:Σήμερα είναι τ’ Αγιαννιού, είναι μεγάλη χάρη όσα σεντούκια κι άνοιξα όλα δικά μου να ‘νι.           

Το βράδυ της παραμονής, στην περιοχή της Σωζοαγαθούπολης, κυριαρχούσε ένα άλλο έθιμο. Όλος ο θηλυκόκοσμος έπρεπε να πάει στη θάλασσα να βουτήξει τα πόδια του ή να κολυμπήσει και να αλληλοβρεχτεί. Συνήθιζαν ακόμη να παίρνουν ένα λιθαράκι με βρύο, που το τοποθετούσαν πίσω από την πόρτα του υπνοδωματίου τους για να «ριζώσει» το σπιτικό τους. Με την επιστροφή από τη θάλασσα άναβαν τις φωτιές που τις «πορπηδούσαν τρεις φορές κι έλεγαν «Σέμπα Καλόχρονε – Σέβα Κακόχρονε». Αν έξω από το λιμάνι εκείνη την ημέρα τύχαινε να αρμενίζει υπερπόντιο καράβι που ανήκε σε Αγαθουπολίτες, πάνω στην κουβέρτα άναβαν φωτιά και πηδούσαν όλοι οι ναύτες.            

Το άναμμα της φωτιάς γενικότερα είναι κατάλοιπο της πανάρχαιας ηλικιακής μαγείας και διατηρήθηκε στις γιορτές της φωτιάς σε όλο τον κόσμο.     

Για τη Θρακική Εστία ΕορδαίαςΛεμονή ΜαριάνναΚρυσταλλίδης Χρυσοβέργης    

  

Ευχαριστώ το http://archigenis.gr/el/index.php?option=com_content&task=view&id=27&Itemid=1 για τις χρήσιμες πληροφορίες του.